اوج و افول شهر کرمانشاه–ایوب صفری

قسمت اول - كرمانشاه یكی از شهرهای زیبا در قبل و بعد از اسلام بوده كه به تصریح منابع، در عصر ساسانی، شهری آباد و مورد توجه به شمار می رفته است. بهرام پسر شاپور، بهرام گور، قباد، انوشیروان، خسروپرویز و آذرمیدخت، شاهان ساسانی بوده اند كه در كرمانشاه سكونت داشته و به این شهر توجه داشته اند.

پس از اسلام نیز كرمانشاه تا مدت ها به عنوان شهری مهم در ایالت جبال به شمار می رفته است، ضمن آنكه علیرغم تمام ناملایمات دوران پس از اسلام، محیط طبیعی زیبا و جاذبه های مربوطه، به همراه موقعیت ویژه جغرافیایی، این شهر را در به منطقه ای مورد توجه، تبدیل نموده بود. بعضاً در گزارش های جغرافی نگاران،قرماسین را بزرگترین و مهمترین شهر جبل نیز دانسته اند و یا از آن ، با عنوان شهری آبادان كه مردم بسیار نیز در آن ساكن هستند، یاد کرده اند. از آن جمله یعقوبی می نویسد: «و كرمانشاه شهری است جلیل القدر و پر جمعیت.» و چنانکه لسترنج گزارش نموده، برخی از جغرافی نویسان معتبر، كرمانشاه را به همراه همدان، ری و اصفهان، بزرگترین شهرهای جبال در سده های اولیۀ اسلامی دانسته و آنها را شهرهای معتبر چهارگانة ایالت جبال، نام نهاده اند. ابن خرداذبه نیز از شهرت كرمانشاه چنین نوشته است: «قرمیسین، [...] شهری است معروف».

اگرچه کرمانشاه تا اواسط سده چهارم هجری به شهری کوچک تبدیل شده بود، لیکن از زیبایی آن، حتی پس از این نیز مكرر سخن گفته شده است. ابودلف كه در سال 340 هجری در كرمانشاه حضور داشته، می نویسد: «از آنجا (سیمره) به قرمیسین یا كرمانشاه و آن شهر عجیب و زیبایی است.» از دیگر توصیفات جغرافی نویسان در باب كرمانشاه كه می بایست مورد اشاره قرار گیرد، وصف مقدسی در احسن التقاسیم است كه در معرفی سرزمین كوهستان می نویسد: «ارزش آن را هنگامی خواهی دانست كه شهرهایش را گزارش دهم، «دینور» و «كرمانشاهان» را یاد كنیم».

یكی از اهمیت های كرمانشاه كه (که علیرغم برخی تحقیقات اخیر) كمتر به آن توجه شده، موقعیت نظامی كرمانشاه بوده است. به واقع موقعیت خاص جغرافیایی كرمانشاه موجب این اهمیت بوده و اگر به تعداد جنگ هایی كه در محل كرمانشاه واقع شده، توجه شود و به علاوه تلاش شهریاران مختلف برای در اختیار داشتن آن، مورد پژوهش قرار گیرد، شاید سرفصلی جدید در تحقیقات مربوط به كرمانشاه گشوده شود.

اما نکته دیگر، اهمیت علمی و عرفانی کرمانشاه و دینور در سده های نخستین پس از اسلام است. ضمن آنکهوجود چندین نفر از اكابر علم و ادب و اعاظم تصوف در قرن چهارم هجری در شهر کرمانشاه ، موید این واقعیت است که کرمانشاهان تا اوائل قرن پنجم، دارای عمران و جمعیتی قابل اعتنا بوده و مردم آن توجهی ویژه به ادب و تصوف داشته اند.»

واقعیت آن است كه از بدو ورود عرب به این دیار كه با خرابی و كشتار همراه بود، افول كرمانشاه نیز آغاز شده و در دوره ای كه بیش از شش قرن طول كشید، شهر كرمانشاه در معرض تهاجمات بسیاری قرار داشته، كه در تمام آنها صدمات بسیاری به این شهر وارد گردیده است. به تعبیر دیگر، هر زورمندی كه به كرمانشاه وارد شد، مصیبتی در این شهر به یادگار باقی گذاشت . جالب اینجاست، حتی حاكمانی كه ظاهراً به كرمانشاه علاقه ای داشته و به دلیلی، وابستگی بدین شهر داشته اند، هیچ اقدامی برای عمران و آبادانی كرمانشاه انجام نداده اند. هارون الرشیدكه گفته شده توجه خاصی به كرمانشاه داشته است و مدت ها در این دیار ساكن بوده، هیچ بنایی را از خود به یادگار نگذاشته است، حتی بنی حسنویه كه كرد بوده و اصالتشان به این منطقه بر می گشت، نه تنها از روند رو به ویرانی كرمانشاه جلوگیری نكرده اند، بلكه خود از عوامل مهم عقب افتادگی و ویرانی كرمانشاه به شمار می روند.بنی عنّاز نیز كه شرایط مشابهی داشته اند، به راه بنی حسنویه رفته اند.

اما اوج خرابی یکباره کرمانشاه، به دنبال تهاجم مغول روی داد که عمارت و آبادانی را از این خطه برچید. پس از تهاجم مغول، روند خرابی و بی توجهی به كرمانشاه ادامه یافت تا جائی‌كه در سده هفتم و هشتم (و معاصر حمدالله مستوفی) اثری از شهر کرمانشاه باقی نبوده و او تنها از آبادی کنار طاق بستان یاد می کند (که می دانیم در گذشته، موضعی جدا از شهر کرمانشاه بوده است)

خرابی كرمانشاه ادامه یافت تا اینكه افراد طایفة زنگنه در عصر صفویه (و بخصوص با وزارت شیخعلی خانزنگنه) به آبادی آن همت گماشته و موجب رونق مجدد آن گردیدند. شوشتری كه در اواخر عصر صفویه از كرمانشاه بازدید نموده، در كتاب «تحفه العالم» می نویسد: «پس از آنجا روانه كرمانشاهان شدم [...] شهری معمور و انواع ضروریات در آن مبتذل و به وفور است. بغایت دلگشا و نزهت و صفا است.» مسعود گلزاری در كتاب «كرمانشاهان- كردستان» می نویسد: «جای تعجب است كه خواجه «رشید الدین فضل الله» وزیر دانشمند دورة ایلخانان با آنكه خود از اهل همدان بود و به خرابی نواحی غرب نیز آگاهی داشت و بسیار جاها را با صرف مخارج گزاف آبادان ساخت ولی برای مرمت و آبادانی نواحی كرمانشاهان قدمی برنداشت.»

شاید سخن مقدسی در احسن التقاسیم، حسن ختامی برای این مبحث باشد؛ «زلزله و خرد شدن زمین ها و ستم زورمندان و غوغا [در كوهستان] بسیار است، مردم همواره دربدر و خانه بدوش اند.»

لینک های مرتبط : ، لهجه كردی كرمانشاهی یا گویش کلهری و چگونگی تنوع در زبان کردی ، میراث فرهنگی و آثار تاریخی کرمانشاه ؛ گزارش منابع متقدم از طاق بستان ، تاریخ جامع کرمانشاه و مردم کرد/ کرمانشاه شکارگاه شاهان ، نقش فراوانی آب در گسترش كشاورزی و دامپروری تاریخی کرمانشاه ، قیمت و ارزش کالا در کرمانشاه دوران اسلامی ، میراث فرهنگی پادشاهان، امرا و حاکمان مختلف در كرمانشاهان (2)
برچسب : ، تاریخ کرمانشاه ، ایوب صفری ، خرابی کرمانشاه پس از اسلام ، شیخعلی خان زنگنه ، بنی حسنویه ، بنی عناز ، رشید الدین فضل الله